Gelo qeyrana çîpê tenê kêmasiya erzkirinê ye?

Çipen ku ji amüren male bigir heta pergalen elektronik en nav wesayitan, ji pişesaziya parastine heta teknolojiyen mirov dikare li xwe bike di her qade da geleki giring in ü weki nivragihbar ten binavkirin. Li sektora çipen ku bi xwe biçük in le giringiya wan mezin e bi awayeki balkeş Çin yek ji hilberineren heri mezin nine, xeridare heri mezin e. Hilberina çipan di deste Amerika ü frmayen Rojhilara Dür da ye. Lebele Çin hem xeridareki geleki mezin e hem ji hilberinere heri mezin e silisyuma madeya xam a çipan e.

Qeyrana çipan a ku di mehen dawin da derket bandor li ser sektora otomotive kir ü yek bi yek banden hilberine rawestand, li ser ve yeke ji bo hemü welaten ku çipan itxal dikin zengila alarme le xist. GlobalFoundriese hilberinere çipan a ku navenda we Amerika ye ji bo pekanina daxwaza zede büye veberhenanen nü plan kirin lebele ragihand ku hilberin heri zü de di 2022yan da bigiheje daxwazan. Di sere pandemiye da dihat payin ku sektora çipe de seransere 5 salen li peş me ji sedi 5 mezin bibe lebele niha hevi hatin revizekirin ü ji sedi 10 mezinbün te payin. Te payin ku qeyrana çipe di niva ewil a 2021e da di navbera 2-4 milyoni da hilberina otomobile ya li cihane daxe.

Pevajoya Kovid-19e bandoreke çawa li ser sektore kir?

Di heyama şewbe da mirov li male man, fealiyeten weki perwerde, kar ü şahiye ji male hatin kirin ü ji ber ve ji emilandina cihazen biaqil, tablet ü konsolen listikan zede bü. Her wiha gelek şirket ji bo ku xebatkaren wan ji male bixebitin pergalen xebata ji dür va peş xistin yan ji binesaziya heyi baş kirin. Di perwerdeye da ji teknoloji hat emilandin ü daxwaza ji bo van amüran geleki zede bü ü daxwaza ji bo sektora ku weki elektronika xeridaran te binavkirin zede bü. Bi vi awayi daxwaza ji bo çipen ku karhateki sektora elektronika xeridaran e zede bü. Digel ve zedebüna veberhenanen binesaziya banda fireh a şirketen telekomunikasyone ji daxwaza ji bo nivragihbaran zede kir.

Kemasiya ku di peydakirina çipan da derket di demeke kurt da bü sedem ku gelek hilberineren otomobile ji bo maweyeke kurt hilberina xwe rawestinin. Li Tirkiyeye Oyak Renaulte ragihand ku de di 15-22ye adare da, Tofaşe ragihand ku de di 19e adare-5e nisane da, Ford otomotive ji ragihand ku de 3-9e nisane da navbere bide hilberine. Xuya ye ku heke pirsgireka peydakirina çipe dewam bike ya ku hilberine radiwestine de sektora otomotive tene nebe, pişesaziyen din en weki elektronika xeridaran ku çipan diemilinin ji de mecbür biminin ku navbere bidin hilberine.

Ji bo welaten weki Ewropaye ku debara xwe ji ser sektora otomotive dikin ü welaten weki Tirkiyeye ku bi otomotive istixdameke mezin dikin ü ixracate dikin qeyrana çipe geleki kritik e. Her wiha ev pirsgirek pirsgirekeke wisa ye ku di nav rojek du rojan da nikarin je ra çareseriyeke bibinin. Ji ber ku hem bi awayeki tevlihev te hilberin ü hem ji hilberina wan wext digire dibe ku di rojen peş me da pirsgireken nü derkevin. Te payin ku seransere sala 2021e ji bo çipan pirsgireka peydakirine bidome. Dibe ku di navbera şirketen mezin en otomotiv ü elektronika xeridaran da heta nav dewletan da niqaşen weki ka de ki van çipen kem ten hilberin bikire, derkevin.

Sedemen bingehin en qeyrana çipe

Pirsgireka di peydakirina çipe da pirani bi hevsengiya derpeşi ü daxwaza ku di sektoren otomotiv ü elektronika xeridaran da guheri te eşkerekirin. Sektora otomotive di pandemiye da banden hilberine rawestandin ü çipen ku wan wek karhat diemiland ket deste sektora elektronike. Lebele sektora otomotive ji ya ku dihat payin leztir bi ser xwe va hat ü pişti demeke kurt nekari çipe peyda bike. Ji ber ku valahiya ji tunebüna wan derketibü ji hela elektronika xeridaran va hatibü tijikirin ü heri zede ve sektore çip sitandibün.

Silisyuma madeya xam a heri giring a ji bo hilberina çipe wek nivmetal li ser rüye erde geleki heye ü ji 8 milyon tone ku di sala 2020an da li dinyaye hat hilberin 5 milyone we li Çine hat hilberin. Li gor Jost Wubbekeye birevebire Sinlyticse şirketa şewirmendiye destpeka qeyrana çipe ev der e. Ji bo helandina ve metale vejeneke geleki zede hewce dike ü ji ber beaviya li Çine derket ü hin pirsgireken ku pişti we di santralen hidroelektrike da derketin ü bihayen ceyrane yen zede bün nekarin ve metale bihelinin. Ango di seri da di hilberena madeya xam a çipan da kemasiyeke berbiçav çebü.

Li gor çapemeniya Ewropaye sedemeke din a kemasiya çipan a kurewi mueyideyen bazirgani yen hikümeta Amerikaye ye. Weki te zanin birevebiriya Trump diji Huaweiye mueyide zede kiribün ü şirketa Çini ya teknolojiye ji beyi ku mueyide di meha ilone da bikeve meriyete ji bo ku ji hilberineren Tayvani tera xwe çipe hilde bin teminate siparişen mezin dabü. Lebele hilberineren çipe yen Tayvani ji ji ber ku ji ber pandemiye daxwaza ji bo kompituren ser çokan, konsolen listike ü telefonen biaqil zede bibü hewl didan ku siparişen sektora elektronike bigihinin. Ango hilberineren Tayvani mecbür man ku siparişen ku ji nişka va geleki zede bün bigihinin. Di ser da ji sektora otomotive pişti tevdiren şewbe ji texmina leztir dest bi hilberine kir ü disa siparişen çipe da. Li ser ve yeke hilberineren çipe yen ku bi kapasiteya tam dixebitin nekarin ku daxwazan bigihinin. Elektronika xeridaran di daxwaza çipe da ewqas peş da çü ku Appleye tena sere xwe bi qasi hemü pişesaziya otomotive çip xwest.

Çip ji ber ku bihaye we giran le bi xwe sivik in ne pekan e li fabriqeyen biçük da ben hilberin. Ji ber ve ji çiqas zede be hilberin maliyet ew qas dadikeve ü hilberiner ji rewace qezenc dike.

Li gor Reinahrd Plossa CEOye Infineona hilberinere çipan digel ku çip biçük in ji taybetmendiya wan a komkirine tune ü diroka wan a emilandine heye. Ji ber ve ji ji bo ku di deme da çipan teslimi mişteriyan bikin dive sipariş wexte rast da ben dayin.

Bazara çipan a kurewi mezin dibe

Pişti qeyrana çipe Intel, Samsung ü TSMCya ku hilberineren çipan en mezin in eşkere kirin ku ji bo zedekirina kapasiteyen xwe veberhenanen nü plan kirin. Balkeş e ku Çin xeridari heri mezin e çipan e di nav hilberineran da nine ü Çin dixwaze ku ji ve pegiriya derva xilas bibe.

Welat ji aliyeki va ji bo ku ji qeyrana çipe xilas bibin li ser tevdiran difikirin ji aliye din va ji firmayen weki Amazon ü Microsofte ji plan dikin ku nivragihbaren xwe bi xwe çebikin. Appleya ku niha mişteriye heri mezin e endustriya çipe ye amadehiye dike ku bibe yek ji hilberineren heri mezin en çipan.

Di piyaseya çipan da her çiqas piyaseya serbest hebe ji dema berhem kem be, dibe ku zordari bikeve dewre. Zordariya roja me ji gulmist nine, heza mueyideye ye. Encamen sosyo-ekonomik ü bazirgani yen şereke çipe ya dibe ku di navbera şirketen mezin en otomotive yen Almanyaye, firmayen teknolojiye yen Çini ü Appleya Amerikaye da derkeve de bandori hemü dinyaye bike.

Di sere pandemiye da welaten Ewropaye di teminkirina maskeya ku ji hela karhat ü pevajoyen hilberine va geleki hesan te hesibandin da ji geleki zehmeti kişandin. Bi xitimina Qenala Suweyşe hemü dinyaye dit ku mijara tedarika kurewi çiqas hesas e. Ji bo ku di sektoren otomotiv ü elektronike da hilbere benavber dewam bike ü di peydakirine da pirsgirek dernekevin ya heri rast ew e ku ve madeya biçük bi xwe çebikin an ji li erdnigariya nez zincira tedarike ya ku de bikarin je ve madeye bi hesani peyda bikin hildin bin teminate. Di heyama ku de bi veguherina dijital, otomobilen biceyran ü cihazen otonom dirüv bigire da nivisbariyen xwemali, hilberina pilan ü hevgiren weki çipe ku xwedi giringiyeke stratejik e ji bo teknolojiya xwemali ü neteweyi hemanen zerüri ne. Ji bo ve mijare hem ji hela veberhenan hem ji wek pevajoya hilberine vizyoneke wadedirej dive. Ewropaya ku di pişesaziye da di mijara veguherina dijital da geleki peşketi ye ji niha zehmetiye dikşine ku hilberinere çipe nine. Xuya ye ku aktoreki din li ser reqabeta kurewi zede bü: Çipen piçüçik.

[Prof. Dr. Elif Nuroglu li Zaningeha Tirk-Alman da Seroka Beşa İqtisade ye ü li ser iqtisada navneteweyi, modela erdkeşiye, bazirganiya navneteweyi ya ampirik, modelkirinen ekonometrik, makroekonomiya ampirik, toren türeye yen çekiri ü helwesten fuzzye dixebite] -