Bi YEyê ra heyama "rojeva pozîtîf": Firsend û dijwarî

Lütkeya Serokan a Yekitiya Ewropaye (YE) ya di 25-26e adara 2021e da hat lidarxistin. Di encama biryayen ku pişti lütkeye hatin hildan da axire di navbera Yekitiye ü Tirkiyeye da deriye diyaloge ya bi şert lebele pozitif hat vekirin. Bruksele di daxuyaniya ku pişti Lütkeya Adare hat dayin da eşkere kiribü ji bo ku bi Enqereye ra ji niha pe va tekiliyen erenitir bidomine de bixebite lebele ev hewldan ji de "biqedeme, hevgirti ü wisa be ku bikarin paşda vegerinin" be. Ji ber ve yeke zimane diplomatik a ku YEye bi kar ani di mijara ku de tekiliyen Tirkiye-YEye çawa bin da helwesta bitemkin bi xwe ra ani. Em di dawiya dawin da behsa saziyeke ku di mijara bersivdayina qeyranan da geleki hedi ü destgiraniye dikin. Jixwe di ziyareta dawin a Enqereye ya Charles Michaele Seroke Konseya YEye ü Ursula von der Leneya Seroka Komisyona YEye ya di 4e nisane da ji di hin daxwazen ku Enqereye ragihand Bruksele da hat ditin ku leza peşketina dihat payin nehatiye bidestxistin. Ji bo ve minaka heri berbiçav ew e ku he ji fasilen 23yemin ü 24emin ku Enqere demeke direj e ji bo wan israre dike ü li bende ye ku der bare perspektifa endamtiya YEye ya Tirkiyeye da be vekirin he ji bi ci nehatiye. Hedibüna Bruksele ü ji ber ku der bare Tirkiyeye da dernakeve dervayi statukoyeke diyar bü sedem ku hin analisten ku mijare dişopinin der bare tekiliyen Tirkiye-YEye da neyini bifikirin. ya rast hin kesen li bende ne ku hem li YEye hem ji li Tirkiyeye tekili derkevin dervayi xeta bekelecani ü westar hene.

Lebele kesen ku li benda ve peşketine ne bi awayeki eşkere rastiyeke dibinin: Tekiliyen Tirkiye-Yeye bi bandora konjonktura ku di 45 salen dawin da guheri car cari peş dikevin car cari disekinin. Sedemeke din a ve yeke ji her çiqas legerina otonomoye ya Tirkiyeye ya di politikaya derva ü ewlehiye da be ji sedemeke din bi temami ji ber YEye ye. YE dema guherinen jeopolitik en ku hereme eleqedar dikin da eqle stratejik naemiline. Lewra parçebüna di nav burokrasiya YEye da heta weki ku me qeyrana meqame ya dawin a suni da ji dit dibe sedem ku Bruksel biryaren şaş bide.

Lebele mirov dikare di ve mijare da xaleke teseliye ji bibine: YE ve care weki "em ji ku dera zirare vegerin baş e" bi israr e ku peyamen ereni bide Tirkiyeye.

Tirkiyeya ku li herema xwe bi bandor e ü listike diguherine zore dide Bruksele

Dema mirov tekiliya Tirkiye-YEye ya di sere salen 1960i ü tekiliyen Tirkiye-YEye yen rojane dide ber hev ferqen mezin derdikevin hole. Salen 1960 ü 1970 heyameke wisa bü Ewropaye tişteki geleki dijwar bi dest xistibü. Ewropaye di nav hişkahiya Şere Sar da nasnameyeke cuda ava dikir. Lewra ji bo hemü aktoren dixwestin ku tekiliyen xwe zede bikin balkeş bü. Atmosfera serkeftineke bi vi rengi ji bo demeke kurt di sere sale 2000i da ji hat bidestxistin ü paşe li gor rawestana tekiliyen YE-Tirkiyeye YE her ku çü bü bingeha daxuyaniyen populist ü berberiyen zarokane.

Hember nifüz ü bandora YEye ya ku di demen dawin da kem büye di demen dawin da bi taybeti wek aktoreke heremi hez ü bandora Enqereye zede büye. Ji ber ve ji Bruksel haj bi heye mecbür e ku tekiliyen xwe yen bi Tirkiyeye ra normal bike. Ji ber ve ji tegeheke weki "rojeva pozitif" derxistin hole. Lebele teşeküla parçebüyi ya Yekitiye hember tekiliyen pozitif en Tirkiye-YEye ku dixwazin di şerten roja me da ava bikin wek astenga bingehin disekine. Bist ü heft welaten endame YEye di mijaren giring en weki ewlehi ü politikaya derva da ji bo ku bikarin biryara hevpar bidin zehmetiye dikşinin, em qet nebe ji danezanen encame yen Lütkeyen Serokan ve fehm dikin. Ji lütkeyen ku di demen dawin ten lidarxistin biryaren ku tu kesi tetmin nakin ü ji ve ji giringtir qada herekete ya Bruksele teng dike derdikevin.

Ev rewşa bebandoriye tene bi tekiliyen Bruksel-Enqereye va ji sinordar nine. Wek minak di sala 2020i da YEye sala 25emin a pevajoya Barcelonaye piroz kir. Lebele ya rast di hişe diplomatan da pirsa "çi heye ku be pirozkirin" hebü. Ji ber ku di gelek mijaren biixtilaf en li Bakure Afrikaye ü Rojhilata Navin -wek minak pirsgireka Filistine, pevajoya aştiye ya Rojhilata Navin, mijara parvekirina vejena li Behra Spi" da yan denge we dernakeve yan ji geleki kem derdikeve.

Yekiti ji ber ku di qaden ciran da bü aktoreke bebandor valahiya heze çebü. Me dit ku ev valahiya ku li Behra Spi derket ji aliyeki va ji bi awayeki tebii peşi li reqabeteke heze ya mezin vekir. Ji hela din va hin welaten endamen yekitiye pozisyoneke dervayi yekitiye nişan dan ü bi hin welaten Rojhilata Navin ra (liste direj e di nave da İsrail ji heye MYE ji) hevkari kir ü xwest ku hin destkeftiyan bi dest bixin. Di navbera van politikayen berjewendiparez ü biryaren yekitiye da carna nakoki çebün heta welaten endamen YEye pozisyonen reqibe hev hildan.

"Normala nü ya Yekitiye": Bişirina ji Tirkiyeye ra

Almanyaya pe hesiya ku de ev rewş zirare bide pebaweriya Yekitiye ji bo ku dawi li ve rewşe bine ü qet nebe qabiliyeta avakirina diplomasiya pirali ya YEye derxine peş dest bi herekete kir. Destpeka stratejiya Angela Merkela Serokwezira Almanyaye ya ji bo ku Yekitiye ji nü va rake ser piyan tekiliyen Tirkiye-YEye ye ü ev yek bi rasti ji geleki giring e. Almanya hedef dike ku di tekiliyen bi Tirkiyeye ra da şüna uslüba cezaker a ku peşaniye dide mueyideyan helwesta diyaloga pozitif derxinin peş ü bi vi awayi dile Tirkiyeye xweş bikin. Almanya bi ve stratejiye hedef dike qet nebe rageşiya li hewzeya Behra Spi be kemkirin, bikarin pirsgirek ü rageşiyen li hereme bi re va bibin.

Ji ber ve ji politikaya Tirkiyeye ya Merkele tetminker be yan nebe destpeka stratejiya wek aktoreke jeopolotik vejandina YEye ye. Em dikarin di ve mijare da bibejin ku Almanyaya Merkele di we niyete da ye ku kare Tirkiyeye hesan bike. Enqereye bi Almanyaye ra piştgiriya ku aligiren Tirkiyeye ji bo ku di nav Yekitiye da bi Tirkiyeye ra rüpeleke nü be vekirin xurt kir. Di ve çarçoveye da hin welaten ku di lütkeya adare da di nav Yekitiye da ji bo xurtkirina tekiliyen bi Tirkiyeye ra itiraz dikirin ü dixwestin ku diji Tirkiyeye mueyide ben pekanin ji bi awayeki dilnexwaz mecbür man ku giringiya faktora Enqereye bibinin. Li gor Rojavayiyan normala nü ya Behra Spi ew e ku enqereye betir ji neditine neyen. Her wiha du birevebiren payebilind en Yekitiye Charles Michele Seroke Konseya YEye ü Ursula von der Leyena Seroka Komisyona YEye pişti lütkeyen kanüna peşin ü adare ji bo ku bi Tirkiyeye ra destpekeke nü bikin de 4e nisane da li Enqereye ziyareta fermi kirin ü ev yek ji ve idiaya me xurt dike.

Li paşxaneya ve diyaloga bişert ku YE ji bo Tirkiyeye nü ava dike stratejiya helwesta duali ya ku Yekitiye nü ava kir heye. Di nexşereya nü ya ku Bruksele ji bo Enqereye ava kir da bi ve fikre tevdigere; di çarçoveya berjewendiyen li Behra Spi ü Egeye yen Yekitiye da bi teşwiqen ku de peşkeşi Enqereye bike li hereme demildest daxistina rageşiye de keri we be. Bruksel ji aliye din va nişan dide ku di rewşeke rageşiye ya muhtemel e ku siberoj biqewime da dibe ku diji Enqereye tevdiren cezaker biemiline ü bi vi awayi dixwaze ku bila di tevgeren xwe da Yekitiye bifikire. Xuya ye ku xitimina ku di xeta endamtiye ya YE-Tirkiyeye da demek direj e dewam dike büye sedem ku Bruksel çareseriyeke wiha bibine. Bi kurtasi çove di deste xwe da ji bernade le beyi ku normala nü ji bir bike bi bişirineke mezin li Tirkiyeye dinihere.

Tirkiyeye heta iro ji hemü dafik ü astengiyen ku li herema we diji we hatin danin derbas kir ü bi awayeki hezdar li ser maseya diplomasiye rünişt. Ji ber ve yeke dijwar e ku hember ve bişirine dest bi çov qani bibe. ya rast domandina ve politikaya dudil ji bo Bruksele ji zehf hesan nine. Carna edeten bere ü şeren nevxweyi derdikevin hole ü bişirine ji bira dikin. Em li vir li ser bingeha pirsgireke bisekinin: YE dixwaze ku bi tehdida cezakirine ihtimalen hevkariya di tekiliyen we yen duali da derkevin bipareze le disa şaşiye dike. Em ji Bruksele çareseriyeke afirinertir dipen.

Dema ku YE ji bo çareserkirina pirsgireken ewlehiye yen giring bi ser neket

Te zanin ku YE di salen dawin da di tekoşina xwe ya diji gelek tehdiden ewlehiye yen tund ü nerm da geleki zehmetiye dikşine. Bruksele di sala 2016an da stratejiya xwe ya kurewi ü ji ber ve ji plana tevgera xweser ilan kir, lebele di ware eskeri ü ewlehiye da bi tu awayi nekari ku serxwebüna ku dixwest bi dest bixe. Kemasiya ewlehiye ya ku heyama Donald Trump li ser tekiliyen transatlantik da derxist hole bü sedem ku fikaren YEye yen di ve mijare da yekcar zede bibin. Di sere faktoren ku di nav Yekitiye da nerina ewlehiya negatif xurt kir ü lez daye pirsgireken abori yen di nav Yekitiye da ten. Pevajoya veqetine ya Brexite ya bi Qraliyeta Yekbüyi ra ji mekanizmayen biryare yen Yekitiye geleki mijül kir. Heri dawim dema virusa koronaye ya nü (Kovid-19) ya ku li hemü dinyaye belav bü dadi nav welaten endame YEye da büyeren neyini qewimin ü ve yeke ji bi awayeki cidi zirar da kapasitiye Bruksele ya ji bo pekanina ewlehiya hevpar ü politikaya derva. Encama ve zirare ji di demeke kurt da derket hole. Welaten endamen YEye bere xwe dan politikaya derva ya serbixwe, di mijareke weki mijara koçe da ji hin welatan hember biryaren hevpar en Bruksele li ber xwe dan. Ev yek ji bü sedem ku pevajoya çekirina politikaya derva ya Yekitiye bikeve tengasiye ü Bruksel bi nirxen xwe bi xwe ra bikeve nakokiye.

Em ji dahatüye dive çi hevi bikin?

Ji ber ve yeke ji mirov mat namine ku YEya iro ji bo avakirina politikaya derva ü politikaya xwe ya ewlehiye zehmetiye dikşine, heza we tune ku çareseriyeke xweser bibine nekariye daxwazen Enqereye bi temami bi ci bine. Beri Lütkeya YEye ya ku de di hezirane da be kirin Bruksel ü Enqereye xeta diyaloge ya nü tesis kirin ü Bruksele tehdida mueyideye ji hole rakir ü ev yek bi rasti ji rasterast serketineke giring a diplomasiya Tirkan e. Lebele helbet Enqere bi ve yeke namine. Tirkiye ji niha pe va de di her firsende da ji bo ku bi Yekitiye ra fasile di pevajoya endamtiya YEye da ben vekirin de israra xwe dubare bike; ji aliye din va ji prensiba qezenc bike-qezenc bike bide peş çav ü reyen peşxistina qaden hevkariyen nü yen bi Yekitiye ra bigere. Bi vi awayi Enqere de bi deme ra ji bo ku tekiliyen wi yen bi YEye ra bigiheje perspektifa endamtiye de geleki cehd bide. Jixwe Serokomar Recep Tayyip Erdogan ji got ku "Cihe Tirkiyeye li Ewropaye ye" ü ve iradeya siyasi zelal kir. Enqereye hem bi muafiyeta vizeye hem ji bi Mutebeqata 18e Adare va sparteken xwe yen der bare Yekitiya Gumrike da hema beje temam kirin ü di ziyareta Enqereye ya 4e nisane ya nüneren YEye da ji ev mijar rü bi rü ragihande wan.

Bi kurtasi tekiliyen Tirkiye-YEye edi ji bo ku di xeteke nü da peş bikevin derketin re ü hemü hesaben guherina jeopolitik ve yeke ji me ra ispat dikin. Pivana ewil a nexşereya nü ya Enqere-Bruksele de di Lütkeya YEye ya ku di hezirane da bicive be kirin. Ki dizane dibe ku heta we roje ji ber guherinen nü yen di jeopolitika hereme da Bruksel der bare Tirkiyeye da firken afirinertir bibine ü betir nez bibe ku perspektifa endamtiye bi lev bike.

[Prof. Dr. Nurşin A. Guney Hindekara Beşa Tekiliyen Navneteweyi ya İİSBFye ya Zaningeha Nişantaşiye ye] -